Krimpend denkvermogen

door: Erik van Goor 16 oktober 2010 

Waar geen waarheid meer is, dient men te zwijgen. En als men spreekt, dient men met zijn of haar woorden elk ander spreken te ontzenuwen. Wie dit niet begrijpt, of niet wil begrijpen, moet het zwijgen worden opgelegd. Door media, door rechters, door actievoerders of door politici. Wilders dient volgens de socialist Job Cohen te zwijgen. Mgr. Léonard dient volgend weer anderen te zwijgen. Want het systeem spreekt en wij dienen het systeem na te spreken. Zoiets heet ‘vrijheid van meningsuiting’.

Door een even opmerkelijke als toevallige samenloop van omstandigheden kwamen beide gebeurtenissen haast tegelijkertijd in het nieuws: de vraag van het Openbaar Ministerie om vrijspraak in het proces tegen Wilders en de rel rond de uitspraken van mgr. Léonard over de relatie tussen AIDS en ‘immanente rechtvaardigheid’. Geert Wilders moet zich voor de Amsterdamse rechtbank verantwoorden voor zijn uitspraken over de islam en over de vergelijking tussen de Koran en Hitlers Mein Kampf. Als het aan anti-discriminatieclubs in België ligt, zal er ook ooit een proces tegen Léonard plaatsvinden. In beide gevallen is er sprake van een immense druk vanuit media en politiek om het zwijgen op te leggen. En beide heren weigeren hierin mee te gaan. Zoals Mgr. Léonard gisteren verklaarde: “Als ik als aarts-bisschop ook aarts-voorzichtig en aarts-zwijgzaam moet zijn, dan ben ik liever gewoon bisschop. Maar ik kan niet zwijgen. Ik wil altijd vrijuit en rechtuit kunnen spreken en de waarheid verdedigen.”

Mgr. Léonard wil de waarheid verdedigen. En Wilders wil dat ook. Wie echter de waarheid in de mond neemt, heeft een probleem. Want de waarheid kan hard zijn, kan snijden en verwonden alvorens ze verzacht en heelt. Het bouwwerk van onze systeemcultuur is niet berekend op zulke ‘waarheid’. Ons maatschappelijke bouwwerk is gebaseerd op gemakzucht en relativering.

Vrijzinnig liberaal denken is gemakzucht

In het rechts-liberale opinieweekblad Elsevier ziet zelfs de libertijnse Gerry van der List deze zijde van het vrijzinnige klimaat dat de elites in onze landen in de greep heeft. Volgens Van der List is vrijzinnigheid “een levenshouding die het vanwege de vage principes en beschaaf ogende progressiviteit inderdaad goed doet bij een intellectuele bovenlaag in kerk, samenleving en politiek en die ertoe heeft bijgedragen dat vrijblijvendheid daar troef is geworden.”

En de vrijzinnige ondertoon van ons liberale bestel verdraagt zich per definitie niet met zoiets als ‘waarheid’. Vrijzinnigen willen rust en zijn wars van scherpslijperij; hun onrust kweekt daarom zo vaak een repressieve valsheid, zoals bij Job Cohen en Femke Halsema (om me te beperken tot Nederlandse equivalenten). Maar lieden als Wilders en Léonard leggen zich niet neer bij de evenwichtstoestand – de status quo – van onze maatschappij. Daarin stemmen ze overeen. Beide verschillen echter ook van elkaar. Wilders streeft immers naar een nieuwe evenwichtstoestand: een land zonder fundamentele verschillen, zonder risico op aantasting van het liberaal-rechtstatelijke systeem. Zijn streving is een eindtoestand waarin het a-politieke en het politieke van de samenleving met elkaar samenvallen. Met andere woorden: Wilders is de systeemfetisjist waar Léonard het systeem binnendringt van buitenaf. Wilders streeft de overwinning van het gevaarlijke na en de ontzenuwing van de pijn; Léonard legt de pijn liever open en houdt haar open om de waarheid te blijven zien. Het verschil: Wilders kan bij veel liberalen op applaus rekenen, Léonard niet.

Mgr. Leonard legt met zijn uitspraken de vinger op de wonde: het denken en het inzicht lijkt in onze moderne samenleving toe te nemen, maar deze toename van inzicht is slechts schijn. De systeem-informatie neemt dan wel toe, maar de ‘schil’ om het systeem – de culturele beschavingsbagage – neemt af. En daarmee neemt de buffer af om ‘afwijkingen’ te kunnen incasseren. Meningsuiting is immers niet meer gericht op waarheidsvinding, maar op nivellering van de massa en relativering van de inhoud.

Bertold Brecht

De Duitse schrijver Bertold Brecht had in diens “Rede über die Widerstandskraft der Vernunft” reeds oog voor dit opmerkelijke verschijnsel: het krimpende denkvermogen. In zijn in de jaren ’30 gehouden toespraak signaleerde Brecht dat het menselijk denkvermogen niet alleen individueel, maar ook collectief kan worden aangetast. Brecht: “De geschiedenis van het menselijk denkvermogen kent lange periodes van gedeeltelijke of gehele onvruchtbaarheid. Mits met de juiste middelen, kan men stompzinnigheid grootschalig organiseren.”

Hoe groot moet een cultureel denkvermogen zijn? De omvang van het denkvermogen is niet te meten – hoogstens aan te duiden. Want wat men kan bepalen, is haar verhouding tot het systeem. Dit kan met doen met behulp van het maximen: “In een beschaving is het collectieve denkvermogen immer groter dan de gezamenlijke taaluitingen van het politiek-culturele systeem.” Waar beide samenvallen, namelijk het denkvermogen dat aan het systeem is gekoppeld, èn het denkvermogen als cultureel-historische bagage – het discours van een beschaving – is er geen sprake van denken, maar van informatie-uitwisseling ten dienste van de instandhouding van het systeem. Krimpend denkvermogen tendeert qua richting immers altijd naar de maatschappelijke status quo waarin alles nog slechts ‘functioneert’.

Status quo

De richting van een modern maatschappelijk systeem ìs zelfs de maatschappelijke status quo – het zit als het ware in ons systeem ingebakken. Moderne dynamiek op politiek en cultureel vlak is niets meer dan een zekere oscillatie die verandering weliswaar suggereert, maar in feite niets meer is dan een trilling binnen het systeem zelf. En immer betreft het hier ongevaarlijke trillingen, zoals anarchie op godsdienstig en seksueel terrein. De ongevaarlijke cultuur die hieruit zichtbaar wordt is een mix van magie, erotiek geweld. In deze mix vervangen blasfemische en pornokratische uitingen niet alleen het vermogen van systeemkritiek bij de burger, maar slechten ook elke potentiële weerstand tegen het systeem zelf door de diepste weerstandsmotieven bij de burger onder spervuur te leggen.

Binnen een systeem heeft het denken de eigenschap te krimpen tot de omvang van het systeem zelf. Zo heeft de moderne moraal de neiging om samen te vallen met de wetten. En heeft de taal de neiging te verschralen tot een uiting van het discours van politieke correctheid: een taal ten dienste van idealen die het sociaal-economisch maatschappelijk systeem smeert, oliet en onderhoudt. Taal is niet meer verbonden met waarheid en de strijd om haar te vinden, maar is steeds meer een reductie tot informatie en gevoel – beide zijn fenomenen die men licht en vrijblijvend kan ‘delen’ met elkaar. Informatie zonder context (waarheidsbedding) leidt in politiek en religieus opzicht tot vrijzinnigheid; gevoel zonder context tot losbandigheid. In beide grondhoudingen is er geen sprake van een vermogen tot kritische oppositie tegen het maatschappelijk systeem. Wanneer het denken is samengevallen met het systeem is de vrijheid voorbij. Dan bepaalt het systeem, i.c. de stem van de politiek immers wat me mogen zeggen, denken en vinden, en niet meer wijzelf. Want dan hebben wij niets meer toe te voegen aan het systeem en zijn er zodoende onderdeel van geworden. Dit proces is al decennialang aan de gang.

Waarheid en manipulatie

De theoloog dr. Huib Klink deed onlangs de uitspraak dat “als er geen waarheid is, spreken manipuleren wordt”. De moderniteit wil immers dat de normatieve werkelijkheid boven onze werkelijkheid wordt weggedaan. Klink: “Als dat lukt, wordt taal een spel. Spreken wordt liegen en manipuleren en in de opvoeding is er geen vaste waarheid waarin we onze kinderen inwijden.” Het discours van de manipulatie is een onzichtbaar – aan het zicht onttrokken – discours. Het zichtbare discours is verboden of uit de gratie geraakt: het aloude discours van waarheid, waarheidsvinding en verlangen tot waarheid. Het nieuwe discours bestaat uit manipulatie en verborgen motieven ten bate van eigen gewin. Door middel van dreigementen en censuur probeert men het denken te snoeien.

Klink refereert aan de oude tegenstelling tussen Socrates en de sofisten. Waar de eerste met zijn uitspraken – ‘waarheidsclaims’ – er niet voor terug deinsde de menigte tegen de haren in te strijken, probeerden de sofisten juist diezelfde menigte te verleiden met mooie taal en fraaie zinnen. Het erotische spel van de klassieke sofisten bepaalt het discours in onze maatschappij. Wie de Logos verkondigt, breekt in op de erotische consensus. Léonard moet dat bezuren.

Woorden als hamers

De oud-kerkjurist en christendemocratische senator Rik Torfs vindt zelfs dat Léonard c.q. De Kerk voortaan maar moet zwijgen – dit in verband met de misbruikschandalen. Deze roep om het eeuwig zwijg-edict komt uit de mond van een moderne gelovige die qua standpunten op één lijn staat met Roger Vangheluwe. Wie denkt en spreekt als Roger Vangheluwe heeft in onze tijd het recht Christus en Zijn dienaren de mond te willen snoeren. Eenzelfde drukmiddel is er vanuit de brede Belgische politiek. Tal van partijen roepen op om het Kerkfinancieringssysteem in België te wijzigen in het nadeel van de katholieke Kerk. Het wordt nu duidelijk tegen welke prijs de Kerk in dit land heeft moeten zwijgen en onder Danneels van dit zwijgen een eerste natuur heeft gemaakt. Zolang de Kerk zweeg, hielden de liberalen zich koest. Nu de Kerk is verzwakt en niet meer zwijgt, moet ze boeten.

Niet voor niets verwerd de prins van de Belgische Kerk, Danneels, tot ‘man met de gouden tong’; de man die met woorden het volk moest verleiden om het systeem draaiende te houden. Deze toestand van immanente onwaarachtigheid moest eens doorbroken worden. Dat moment is nu aangebroken. De doorbraak geschiedt door de man met woorden van waarheid: Mgr. Léonard. Want niet alleen de Kerk moet worden gered, ook het denken zelf. Léonard heeft dit in de gaten. De Kerk is er niet om het systeem te voeden. De Kerk van God is het zand in de machine. Er is leven buiten de machine van politieke correctheid, economische belangen en mediacultuur. De waarheid moet verdedigd worden. Dank u, Mgr. Léonard.

 

Bron: Catholica (koppeling)